TETİKLEYİCİ UYARISI: İntihar

Aşağıdaki intihar konulu yazı, yakın geçmişte herhangi bir intihar davranışında bulunmuş kişiyi tetikleyebilir. Bu yüzden, bu yazının bu kişilerce okunmaması ya da okumayı tercih ederlerse kendilerini kötü hissetmeleri halinde okumayı yarıda kesmeleri tavsiye olunur. 

Bu yazı, intihara eğilimli olan kişilerin yakınları için onları daha iyi anlamaları ve daha iyi destek olabilmeleri için yazılmıştır. Yazının içeriğinde, ''İntihara eğilimli bir kişiye nasıl yaklaşılmalı?'', ''Nelerden kaçınmalı?'', ve ''İntihar nasıl önlenebilir?'' gibi soruların cevapları da var.

İntihar, Borderline Kişilik Bozukluğu (Borderline) gibi ciddi ve karmaşık bir psikolojik durumun tanımlayıcı bir özelliğidir. Borderline ile mücadele eden kişilerde intihar davranışının hiç görülmemesi çok nadirdir; birçoğu birden fazla intihar davranışında bulunur ve bu davranışlarının sıklığı kontrol etmekte güçlük çektikleri dürtüselliklerinin yoğunluğuyla doğru orantılıdır. Araştırmalara göre, Borderline danışanlarının %10’u yaşamlarını intihar ile sonlandırıyor.

Borderline da en sık görülen intihar davranışı aşırı dozda ilaç alımı. Bu girişim genellikle bir mesaj içerir –bazen bir sevgili için bazen de bir terapist. Borderline danışanları ayrıca bileklerini kesme ve/veya kendilerini zarar verici davranışlarda bulunma eğilimindedirler. Ancak, kendine zarar verme aslında bir ölüm isteği değildir; danışanlar bu deneyimi yoğun disforik etkilerden (üzgün, kederli, hüzünlü, neşesiz, canı sıkkın, mutsuz, acınacak halde, perişan, zavallı, dertli, boşluktaymış gibi, sinirli, çaresiz, düş kırıklığına uğramış) kurtulmak için kısa süreli bir rahatlama olarak tanımlarlar. Kendine zarar verme bağımlılık yapan bir davranışa dönüşebilir.

İntihar düşünceleri ve davranışları Borderline danışanlarında birkaç işlev görür: Kontrolde olmak (''Kendi hayatını kontrol edemeyen biri, hayatını sonlandırabilir ya da ölüm tehdidinde bulunabilir.'' düşüncesi.), acıdan kaçmak ve distres. Borderline danışanları başkaları tarafından kolaylıkla duyulmak istemezler; genellikle acılarının derinliğini daha somut bir yolla göstermeye ihtiyaç duyarlar –duygularını ifade etmekte oldukça güçlük çekerler.

İntiharı Önlemek

İntihara eğilimli biri yardım çağrısında bulunmayabilir, ancak bu yardımın istenmediği anlamına gelmez. İntihar davranışında bulunanlar ölmek değil, acılarını dindirmek isterler. İntiharı önlemenin yolu uyarıcı işaretleri farketmek ve onları dikkate almakla başlar. Bir arkadaş ya da aile yakının intiharı düşünüyorsa, konu hakkında konuşmaktan çekiniyor olabilirsin ama intihar düşünceleri üzerine açık açık konuşuyor olmak bir hayatı kurtarabilir.

Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, her yıl ortalama 800,000 kişi intihardan ölüyor -40 saniyede bir ölüm. İnsanları intihara sürükleyen şey ne peki? Birçok kişi için insanların kendilerini öldürmek istemelerini anlamak zor olabilir ama intihara eğilimli kişi çektiği acının dinmesini sağlamak için başka bir seçenek göremiyor.

İntihar, artık dayanılamaz olan acıdan kaçmak için düşünülen çaresiz bir girişimdir. Kendini değersiz, umutsuz, ve yalnız hisseden kişi ölümden başka bir rahatlama yolu bulamadığını düşünür. Acılarını dindirme isteklerine rağmen, intihar eğiliminde olan çoğu kişi girişimleri öncesi, süresinde, ya da sonrasında bile yaşamlarını sonlandırma konusunda kendileriyle çatışır da. İntihar dışında başka bir yol olmasını diler ama hiçbir yol bulamazlar.

Neredeyse tüm intihar eğilimli kişi mutlaka uyarıcı bir işaret vermiştir: ''Öldüğümde üzüleceksin.'', ''Başka yol bulamıyorum.'' Bu gibi söylemler şaka yoluyla söylense bile ciddi intihar düşünceleri anlamına gelebilir. Depresif, öfkeli, yas dolu, aşırı stres altında ve duygusal acı içinde olan herhangi bir kişi intihar eğiliminde olabilir. Ama en depresif kişide bile ölüm hakkında karmaşık düşünceler vardır: bir yandan ölmeyi bir yandan yaşamayı istemek. Çoğu intihara eğilimli kişi ölmek bile istemez; çektikleri acı ve ölme isteği dürtüsü her ne kadar güçlü de olsa, bunlardan kurtulmak isterler. 

Araştırmalara göre, intihar kurbanlarının yarısı yaşamları sonlanmadan altı ay önce tıbbi yardım almışlar. Bu yüzden kişinin kendini öldürme isteğine karşı kimsenin ya da hiçbir şeyin onu durduramayacağını düşünmek doğru olmaz. İntihar hakkında açıkça konuşmak bile yapılabilecek en büyük yardımlardan biridir.

Uyarıcı İşaretler

İntiharı önlemenin en iyi yolu, uyarıcı işaretler farkedildiğinde onlara nasıl cevap verebileceğini biliyor olmaktır. Eğer, bir yakının, arkadaşın, ya da ailenden biri intiharı düşünüyorsa, intihar önleyici görevini; alternatifler sunarak, onlara değer verdiğini göstererek, ve bir uzmandan yardım alarak üstenebilirsin.

İntihar için en büyük uyarıcı işaretlerden bazıları: kişinin kendine zarar verme ve ölme isteği hakkında konuşması, ölüm hakkında yazması ve intihar için kullanabilecek şeyleri alması. Bu işaretler, eğer kişi depresyon, Borderline ve/veya Bipolar gibi psikolojik rahatsızlıklar ile mücadele ediyorsa, geçmişte intihar girişiminde bulunmuşsa ya da ailesinden biri bulunmuşsa daha da tehlikelidir.

Uyarıcı işaretlerden en az yukarıda bahsedilenler kadar tehlikeli olan bir diğeri ise: umutsuzluk. Araştırmalara göre, umutsuzluk intiharın güçlü bir öngöstergesi. Umutsuzluk içinde olan kişiler ''dayanılamaz'' duygulardan bahsedebilir, kasvetli bir geleceği öngörebilir, ve hayatlarında istekle bekledikleri hiçbir şey olmadığını söyleyebilirler.

Kişide dışa dönük olma halinden içe dönük hale geçmesi ya da olgun olmakla asi olmak arasında aniden değişen duygudurum ya da kişilik değişiklikleri diğer uyarıcı işaretlerden bazıları. İntihara meyilli bir kişi ayrıca daha önce ilgilendiği günlük aktivitelerle, kişisel bakım ve görünümüyle artık ilgilenmiyor ya da uyku ve yemek yeme alışkanlıklarında büyük değişimler yaşıyor olabilir.

İntihar Hakkında Konuşmak

Uyarıcı işaretlerden birini sevdiğin birinde görüyor olursan, bir şey söylemenin iyi bir fikir olup olmayacağını merak ediyor olabilirsin. Peki ya yanılıyorsan? Ya öfkelenirse? Bu gibi durumlarda, rahatsız hissetmek ya da tedirgin olmak çok doğal ama intihar hakkında konuşan ya da uyarıcı işaretleri gösteren herhangi bir kişinin acil yardıma ihtiyacı var –ve ne kadar erken o kadar iyi.

Bir arkadaş ya da aile bireyinin intihar düşünceleri hakkında konuşmak herkes için oldukça güç ama kişinin intihara eğilimli olduğundan emin değilsen, öğrenmenin en iyi yolu da sadece ona sormak. Değer göstererek kimseyi intihara eğilimli hale getiremezsin ama intihara eğilimli olan kişiye duygularını paylaşması ve kendisini ifade etmesi için bir fırsat verebilir, onun yanlızlığına ortak olabilir ve bir intihar girişimini önleyebilirsin.

Söylenebilecek sözler:

(''beni endişelendiriyorsun'' yerine) ''Son zamanlarda senin için endişeleniyorum.''

''Son zamanlarda, sende bazı farklılıklar görüyorum ve nasılsın diye merak ediyorum.''

Sorulabilecek sorular:

''Ne zamandır böyle hissediyorsun?''

''Böyle hissetmene neden olacak bir şey mi oldu?''

''Sana nasıl destek olabilirim şuan?''

''(Profesyonel) yardım almayı düşündün mü?''

Yardımı olacak sözler:

''Yalnız değilsin. Senin için buradayım.''

''Şuan inanamıyor olabilirsin ama şuan hissettiklerin değişecek.''

''Nasıl hissettiğini tam olarak anlamıyor olabilirim ama sana değer veriyorum ve yardım etmek istiyorum.''

''Ne zaman vazgeçiyor gibi olduğunu hissedersen, kendine bir an daha, bir saat daha, bir gün daha beklemeni söyle.''

İntihara Eğilimli Olan Kişiyle Konuşurken

Yapılacaklar:

            Kendin ol. Ona yalnız olmadığını söyleyerek değer verdiğini göster. Doğru sözler genellikle önemsizdir. Eğer endişeliysen, ses tonun ya da tavrın bunu zaten gösterecektir.

            Dinle. Olumsuz bile görünse onun öfkesini kusmasına ve çaresizliğinden kurtulmasına izin ver çünkü duygularını (olumsuz bile olsa) aktarması aslında olumlu bir işaret.

            Sempatik ol. Yargısız, sabırlı, sakin ol. Duygularından bahsederek zaten doğru şeyi yapıyor.

            Umut ver. Profesyonel yardım alabileceğini öner. İntihar düşüncelerinin geçici olduğunu ve hayatının senin için önemli olduğunu söyle.

            Onu ciddiye al. ''Depresyondayım, devam edemem.'' diyen birine şunu sor: ''İntiharı düşünüyor musun?'' Onların aklına bir fikir koymuyor, sözlerini dikkate alarak endişeli olduğunu gösteriyorsun. Böylece acılarını seninle paylaşabilir.

Yapılmaması gerekenler:

            Onunla tartışmak. ''Yaşayacağın daha çok şey var.'', ''Nasıl intiharı düşünebilirsin? Hayatın hiç de kötü değil.'' ya da ''iyi tarafından bak.'' gibi yargılayıcı söylemlerden kaçın.

            Şaşırmak. Hayatın değeri konusunda dersler vermek ya da intiharın yanlış olduğunu söylemek. ''Daha yaşayacağın çok şey var.'', ilk başta umut verici gibi görünse de aslında anlayıştan yoksun bir söylemdir çünkü kişi -en azından o an için- bunun böyle olmadığını düşünüyordur.

            Suçlu hissettirmek. ''İntihar etmeyi düşünmek çok bencilce.'', ''İntiharın aileni üzecek.'', ''Kendini öldürürsen mahvolurum. Beni nasıl böylesine üzmeyi düşünürsün?'' Zaten kötü hisseden birini üstüne suçlu hissettirmek acısını yatıştırmayacağı gibi anlaşıldığını da düşündürmüyor olacak.

            Utandırmak. ''İntihar korkaklıktır.'' gibi söylemler -korkak ya da değil, kişiyi sadece utandırır. ''Başkalarının senden daha kötü problemleri var ve ölmek istemiyorlar.'' da yine kişiyi utandırır.

            Onaylamamak. ''Böyle bir şey istemiyorsun. Gerçekten ölmek istemiyorsun.'' gibi söylemler genelde kaygı veya korkudan söylenir ama bu sözler intihar eğiliminde olan kişinin duygu ve düşüncelerini onaylamaz, yok sayar.

            Ötekileştirmek. ''Eğer kendini öldürmek istersen, cehenneme gidersin.'' Kişi Tanrı’ya ya da herhangi bir dine inanmıyor da olabilir. Bu gibi söylemler kişiyi ölme isteğinden vazgeçirmez, sizden uzaklaştırır.

Gizlilik sözü vermek. Gizliliğe karşı çık. Bir hayat tehlikede ve kişiyi güvende tutmak için bir ruh sağlığı uzmanıyla konuşmaya ihtiyacın olabilir. Konuşmaların gizli kalacağına söz verirsen, sözünü tutmamak zorunda kalabilirsin.

            Problemlerini çözmek için yollar önermek. Mesele problemin kötü oluşunda değil, kişinin nasıl acı çektiğidir.

            Kendini suçlamak. Kimsenin depresyonunu ya da başka bir sorununu düzeltemezsin. Onun mutluluğu ya da mutsuzluğu senin sorumluluğunda değil. Destek ol ama kendine de iyi bak.

Kriz Anında Hızla Cevap Vermek

Bir arkadaşın ya da ailenden biri ölüm ya da intiharı düşündüğünü söylüyorsa, bulunduğu tehlikeli durumu değerlendirmek önemli. İntihar için en yüksek riskte olan kişilerin yakın gelecekte uygulamak üzere bir PLANI, bu planı uygulamak için belirlenmiş bir ZAMANI, ARACI ve bir de NİYETİ vardır.

Aşağıdaki sorular yüksek riski anlaman da yardımcı olabilir:

·         Bir intihar planın var mı? (PLAN)

·         Planını hayata geçirmen için ihtiyacın olanlar var mı (ilaç, silah, vb.)? (ARAÇ)

·         Ne zaman yapardın? (ZAMAN)

·         Hayatını sonlandırmak için bir niyetin var mı? (NİYET)

İntihar Risk Seviyeleri

Düşük – Bazı intihar düşünceleri. İntihar planı yok. İntihar girişiminde bulunmayacağını söyler.

Orta – İntihar düşünceleri. Kapsamlı olmayan bir plan. İntihar girişiminde bulunmayacağını söyler.

Yüksek – İntihar düşünceleri. Oldukça ölümcül spesifik bir plan. İntihar girişiminde bulunmayacağını söyler.

Şiddetli – İntihar düşünceleri. Oldukça ölümcül spesifik bir plan. İntihar girişiminde bulunacağını söyler.

Eğer intihar girişiminde bulunması an meselesi ise, 112’yi ara, ya da kişiyi Acil’e götür. Silah, ilaç, bıçak gibi ölümcül objeleri uzaklaştır ama hiçbir durumda onu yalnız bırakma.

Destek ve Yardım Önermek

İntihar eğilimde olan kişiye yardım etmenin en iyi yolu onları empatik bir yaklaşımla dinlemek. Ona yalnız olmadığını ve değer verdiğini hissettir. Sorumluluk almadan ona destek olabilirsin; iyileşmek için kendi kararını vermesine ve sorumluluğunu almasına sadece yanında olarak destek olabilirsin.

İntihara eğilimli birine yardım etmek oldukça cesurca atılmış bir adımdır. Hayatını sonlandırma düşünceleri ya da istekleri olan kişilere destek olmak sende de başa çıkması zor duyguları açığa çıkarabilir, bu yüzden kendine iyi bakman ve güvendiğin biriyle hislerin hakkında konuşmanda fayda var.

Profesyonel bir yardım al. İntihara eğilimli olan kişi için ihtiyacı olan profesyonel yardımı alması için yönlendir, destek ver, uzman arayışını bizzat yap ve gerekirse randevu de ona eşlik et.

Tedaviyi takip et. Doktor ilaç yazarsa, ilacın aynen uygun görüldüğü şekilde kullanılacağından emin ol. Yan etkilerini araştır ve kişide bu etkiler görüldüğünde ve şiddeti arttığında gerekirse uzmana bilgi ver -kişiye uygun, yararlı ilaç ve terapiyi bulmak zaman alabilir.

Proaktif ol. ''ihtiyacın olduğunda beni ara.'' gibi söylemler yetersiz. Aramalarını beklemek yerine, sen ara, yanına git, veya dışarıya davet et.

Olumlu yaşam tarzı değişiklikleri için cesaretlendir. Daha sağlıklı bir diyet, uyku, ve her gün güneşte ya da doğada en azından 30 dakika geçirmesi için onu cesaretlendir. Spor yaparken vücut endorfin salgılar bu da stresi azaltır, bu yüzden spor yapması için cesaretlendir, ona katılarak destek ol.

Güvenli bir plan yap. Kriz anında kişinin de yapmayı kabul ettiği ve takip edebileceği bir takım adımları önceden belirle. Ölüm yıldönümü, alkol, ya da ilişkilere yönelik stres gibi kişiyi intihar krizine itebilecek herhangi bir tetikleyiciyi varsa bulmalı ve bunlardan kaçınmalısın. Kriz anında ulaşabileceği bir uzmanın ve aile ve arkadaşlarının telefon numaralarını da arayabilmesi için listele.

İntiharda kullanabilecek araçları uzaklaştır. İlaç, bıçak, jilet gibi tüm aletleri kişiden uzak tut. Eğer kişide aşırı doz geçmişi varsa, ilaçları kitli bir yerde tut ya da sadece ihtiyacı olduğu kadar günlük ver.

Desteğini geri çekme. Kriz sonrası, arayarak ya da yanına giderek desteğini sürdür.

İntihar davranışında bulunanlar ölmek değil, acılarını dindirmek isterler. İntiharı önlemenin yolu uyarıcı işaretleri farkedip, onları dikkate almakla başlar. Bir arkadaş ya da aile yakının intiharı düşünüyorsa, konu hakkında konuşmaktan çekinme. Ona intihar düşüncelerinden açık açık konuşması için yönlendir, profesyonel yardım alması için destek ol ve tüm bu süreçte yanında kalarak yardımcı ol.

Borderline danışanlarında intihar yönetimi kaygı verici olabilir. Ancak; araştırmalar, Borderline danışanlarının krizde olduklarında dahi intihar risk seviyesinin yüksek olmadığını ve zamanla daha iyi hissettiklerini göstermiştir. Psikoterapi iyileşme sürecini hızlandırır ve mümkün kılar; hedef ise, kişiyi hayatta tutmak için problem çözme ve yaşam fonksiyonlarının geliştirilmesi yönünde desteklemektir.